De esthetiek van hamer en sikkel

[Over: Tina Modotti, foto's en documenten. Kunsthal, Rotterdam. NRCH 20jan2001]

Eén keer eerder was de Italiaanse fotografe Tina Modotti in Rotterdam. Het moet in maart 1930 zijn geweest. Na een moordaanslag op toenmalig president Ortiz Rubio was ze als communiste Mexico uitgewezen. Van Rotterdam zou ze doorreizen naar Berlijn. Ze moet haar lompe Graflex camera bij zich hebben gehad, toen ze op de Kop van Zuid van het vrachtschip Edam stapte.

De feiten, droog vermeld bij de door de Berlijnse galerie Bilderwelt samengestelde tentoonstelling (zestig foto's, enkele vitrines) die de Rotterdamse Kunsthal momenteel aan haar werk wijdt, zijn tekenend voor het turbulente leven en de korte fotografische loopbaan van Tina Modotti (1896-1942). Op een enkele uitzondering na maakte ze haar foto's in de jaren twintig; eenmaal in Moskou aangeland zou ze zich volledig aan de revolutie wijden. Niettemin maakte ze in de jaren twintig een handvol nadien klassiek geworden foto's waarvoor op internationale veilingen momenteel topprijzen worden betaald: van de strohoeden van demonstrerende Mexicaanse landarbeiders, van een vrouw met een rode vlag poserend op een witte stenen brug en van diverse arrangementen met hamer en sikkel.

Die foto's zijn ondanks hun politieke inhoud van een hoog esthetisch gehalte. In beeldend opzicht zijn ze daarmee een logisch voortvloeisel van het werk dat ze maakte in haar beginjaren onder invloed van haar mentor, minnaar en kortstondige echtgenoot Edward Weston. Net als Weston, een van de grondleggers van de Amerikaanse fine photography, concentreerde ze zich bij voorkeur op de veelzeggende details van haar onderwerpen. Ze fotografeerde niet de telegraafpalen maar het lijnenspel van draden, niet het circus maar de naden in het tentdoek, niet het stadion maar de door het zonlicht gebleekte traptreden die zich als een waterval naar beneden golven. Evenals haar close-up van de handen van een poppenspeler, haar bloemstillevens en portretten zijn het geserreerde foto's die ook 75 jaar na dato nog altijd uiterst modern ogen.

De bemoeienis van Weston is zeker in Modotti's vroege werk onmiskenbaar. De twee hadden elkaar in 1919 in San Francisco leren kennen waar Modotti op dat moment werkte als actrice; met haar ravissante uiterlijk was ze zeer geschikt voor het spelen van femme fatale-rollen in stomme films. Fragmenten hieruit zijn in de Kunsthal op video te zien. Modotti werd Westons model en komt voor op veel van zijn nadien eveneens klassiek geworden naaktfoto's. Ook hiervan zijn enkele, zij het beslist niet de mooiste, in de tentoonstelling opgenomen.

Samen met Weston verhuisde Modotti begin jaren twintig naar Mexico en begon daar ook zelf te fotograferen. Helemaal vreemd was het medium haar overigens niet; een oom had in Udine een fotostudio en ook haar vader had in San Francisco een portret-studio geëxploiteerd. Haar werk vond al snel weerklank, maar tegelijkertijd raakte ze meer en meer betrokken bij politieke activiteiten in het op dat moment zeer roerige Mexico. Gaandeweg raakte ze ervan doordrongen dat het probleem van het leven haar gevoel voor kunst hinderde, zoals ze het in een brief aan Weston formuleerde. De esthetische kwaliteit van de fotografie boeit haar steeds minder - een verandering die zelfs in het korte bestek van de tentoonstelling helder zichtbaar wordt. Wordt het pleidooi van de Mexicaanse (land)arbeidersklasse aanvankelijk nog symbolisch uitgebeeld, na verloop van tijd krijgen haar foto's een steeds directer karakter. Ze maakt reportages van stakingen, portretteert de havelozen en ontrechten.

Zoals bij veel van haar door het politieke vuur gegrepen collega's levert het echter slechts zelden resultaten op die beeldend kunnen overtuigen. Een van de weinige uitzonderingen is de foto van een arbeider die met een houten balk op zijn schouder loop te zeulen, al moet ook die foto het vooral hebben van de christelijke symboliek van het kruis.

Na haar verbanning uit Mexico probeerde ze in Berlijn een nieuw bestaan als fotograaf op te bouwen, maar korte tijd later verhuisde ze naar de Sovjet-Unie waar ze snel carrière maakte als lid van de Internationale Rode Hulp. In 1936 werd ze uitgezonden naar Spanje, waar ze Robert Capa ontmoette, die haar vergeefs probeerde over te halen weer te gaan fotograferen. In 1939 keerde ze onder valse naam terug naar Mexico, waar ze drie jaar later in een taxi stierf aan een hartaanval. Oude kameraden suggereerden een liquidatie, Pablo Neruda schreef een in memoriam-gedicht. De feiten worden bij de tentoonstelling stuk voor stuk vermeld maar leggen het, hoe indrukwekkend ook, toch af tegen de foto's waarin ze juist niet zichtbaar zijn. [Foto: Tina Modotti, Mexican Sombrero,1927]