De Amerikaan Eugene Smith was een weergaloos fotograaf, dat vonden ook de opdrachtgevers en fotoredacties waarvoor hij werkte. Maar ondertussen dreef hij hen tot wanhoop. Hij trok zich van geen deadline wat aan. Van weken maakte hij maanden, van maanden desnoods jaren. Gevraagd om tien pagina’s kwam hij met twintig, vijftig foto’s werden vijfhonderd. En dat alles vergezeld van teksten en gedetailleerde lay-outvoorstellen: zo moest het en niet anders. Tegenspraak betekende ruzie.
Smith (1918-1978) was het prototype van de perfectionist. Zelfs zichzelf dreef hij ermee tot wanhoop - de spanningen die de hoge zelf-gestelde eisen opleverden, bevocht hij met overdadige hoeveelheden alcohol, amfetaminen en medicijnen. Ondanks - of beter wellicht: dankzij - al die (on)hebbelijkheden maakte Smith een monumentaal oeuvre dat bewaard wordt in het Centre for Creative Photography in Tucson. Uit dat archief zijn ook de pakweg 200 zwart-witfoto’s (alle vintage prints) afkomstig die onder de titel More Real Than Reality te zien zijn in het Amsterdamse fotomuseum Foam.
Hoewel de omvang anders kan doen vermoeden is de verzorgde presentatie, oorspronkelijk gemaakt door en voor La Fabrica in Madrid, allerminst een oeuvre-overzicht. Het vroege journalistieke werk bijvoorbeeld ontbreekt, evenals de reeksen die hij eind jaren vijftig maakte vanuit zijn zolderraam aan de Sixth Avenue in New York. In plaats van het overzicht legt de expositie de nadruk op het ‘genre’ waaraan Smith zijn faam vooral dankt: het foto-essay, de beeldverhalen waarin hij de beslommeringen van ‘gewone mensen’ op vaak epische wijze gestalte gaf. Die essays werden vooral gepubliceerd in het tijdschrift Life waaraan hij met onderbrekingen van 1939 tot 1955 verbonden was. Hoewel de beperking de fotograaf Smith niet helemaal recht doet, laat ze hem wel van zijn sterkste kant zien: als de steevast geëngageerde, persoonlijk betrokken verteller van beeldverhalen, meestal handelend over mensen die hun leven in het teken stellen van anderen - net als de fotograaf zelf dus: een allerminst toevallige bijkomstigheid.
Smith’s bekendste - en ook in deze presentatie weer centraal geplaatste - verhalen gaan over een plattelandsdokter die vrijwel in zijn eentje een compleet ziekenhuis vormt, over een zwarte vroedvrouw in het armetierige South Carolina of over het werk van de arts (en Nobel Vredesprijs-winnaar) Albert Schweitzer in Frans Equatoriaal Afrika. Breed uitgemeten verhalen maakte hij ervan, waarin landschap, inwoners, arbeids- en levensomstandigheden een even grote rol spelen als de ‘helden’ die in zijn relaas de hoofdpersoon zijn.
Omslachtig inderdaad, net als zijn rond 1950 gemaakte verhaal over het Spaanse dorpje Deleitosa waarin de pastoor langs wandelt, een ezel de watermolen aandrijft, kinderen op het pleintje brood verkopen, vrouwen een dodenwake houden en je je gaandeweg de 46 foto’s afvraagt wanneer hij tot de kern zal komen. Om je ineens te realiseren dat die kalme, eenvoudige afwisseling van taferelen nu juist de essentie is: al wandelend verken je omvang van het stugge, armoedige dorpsleven.
Na zijn vertrek bij Life in 1955 vond Smith even onderdak bij het fameuze agentschap Magnum. Zijn eerste opdracht: in een paar weken enkele foto’s maken voor een jubileumboek over de staalstad Pittsburgh. Nee, vond Smith. Pittsburgh stond symbool voor heel Amerika, de stad verdiende een ode. Vier jaar bleef hij er aan werken zonder het ooit af te krijgen. Magnum zette hem buiten de deur.
Aan Smith’s Pittsburgh-project wordt een aparte zaal gewijd, bijna aan het eind van de expositie. Maar eigenlijk het eigenlijk de plek om te beginnen vanwege de parafernalia die er getoond worden; reeksen kaartjes waarop hij met steekwoorden en schemaatjes de visuele wanorde probeerde te beteugelen; de (gefotografeerde) prikborden vol gegroepeerde fotootjes; de zelfgefabriceerde plakproeven met spreads, uitsnedes en tekstfragmenten. Het laat zien hoe moeizaam ogenschijnlijke eenvoud tot stand komt.